Merve Kantarcı Çulha
Çocukların dil gelişimindeki gecikmeler çok farklı nedenlerden kaynaklanabilir. Bu genetik de olabilir özel öğrenme güçlüğünün erken işaretlerinden biri veya otizm belirtisi de olabilir. Peki, çocuklardaki konuşma bozukluğunu otizmden nasıl ayıracağız?
Merve Kantarcı Çulha'ya açıklamalarda bulunan İstanbul Bilgi Üniversitesi Çocuk Gelişimi Bölümü Başkanı Prof. Dr. Dilara Fatoş Özer, otizm belirtilerinden çocuklarda konuşma bozukluğunun nelere işaret ettiğine kadar tüm merak edilenleri anlattı.
Şu an birçok çocuk dil gelişimi, konuşma ve kendini ifade etme konusunda sorun yaşıyor. Bu durumda ailelerin aklına ilk gelen şey otizm oluyor. Otizm belirtilerini gelişim geriliğinden nasıl ayıracağız? Televizyon ya da telefon, tablet tarzı ürünler otizm yapar mı?
Son yıllarda bizler de kliniklerde diğer alanlarda gelişimi kendi yaş grubuna uygun olduğu halde dil gelişiminde gecikme ya da gerilik olan pek çok çocukla karşılaşıyoruz. Bunun da en yaygın nedeni bir yaşından önce başlayan ekran maruziyetidir.
Hâlbuki erken yıllar beyinin temel yapılarının geliştiği, beyin gelişiminin son derece hızlı olduğu yıllardır. Beyin gelişiminin en hızlı olduğu bu dönemde çevresel faktörlerin etkisi de en yüksek düzeydedir.
Beyin gelişiminin bu kadar hızlı olduğu bir dönemde küçük çocukların en temel ihtiyacı duyarlı bakım veren bir annenin varlığıdır. Karnı acıktığında, altı kirlendiğinde, acısı olduğunda hemen yanına koşan, kucaklayarak bedensel temas sağlayan, gözlerinin içine bakan, yumuşak ses tonu ile ihtiyaçlarını gideren bir anne yavrusunun beyin gelişimi için en elverişli ortamı sunmuş olur. Daha sonra anne ile olan bu yoğun etkileşim içine yavaş yavaş çevresel uyaranlar dahil olmaya başlar.
Bebekler genellikle 4. ayda elleri ile çıngırak tutmak için hazır olurlar ve bu şekilde oyuncaklarla etkileşim kurarlar. Oturma becerisini kazandıklarında iki ellerini de kullanarak bu etkileşimi çeşitlendirirler.
Emekleme, yürüme gibi becerilerin kazanılması bebeğin daha önce uzaktan baktığı nesneleri yakından görme, dokunma, onları evirme, çevirme ve özelliklerini keşfetme fırsatı sunar. Bebeğin tüm bu deneyimlerine duyguları ile eşlik eden, seslendiren, bebeğe yönelik konuşan, şarkı ve tekerlemelerle onun ritmik bedensel hareketlerini uyaran anne bebeğin dil gelişimi için gerekli ortamı da yaratmış olur.
Beynin asla bir daha çevresel uyaranlara bu kadar yüksek derecede açık olmayacağı bu kritik anlarda bebekleri ve küçük çocukları dijital araçlarla karşılaştırmak beyin gelişimi açısından bu değerli fırsatların kaçırılması anlamına gelir.
Peki, ne öneriyorsunuz? Ekran süresi nasıl ayarlanmalı?
İlk on sekiz ayda görüntülü sohbet dışında medya süresinin tamamen ortadan kaldırılması önerilmektedir. 18-24 aylık çocuklar dijital medya ile tanıştırılacaksa, ebeveynlerin nitelikli programları seçip çocuklarıyla birlikte izleyerek içeriğin anlaşılmasına yardımcı olmaları tavsiye edilmektedir.
2-5 yaş arasında ise çocukların günlük ekran süresi en fazla 1 saat ile sınırlandırılmalı ve bu süre kaliteli programlarla geçirilmelidir.
Öncelikle bir durumdan bahsederken "Otizm" yerine "Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB)" terimini kullanalım. Çünkü otizmin belirtileri ve şiddeti bireyden bireye değişkenlik gösterir ve bir yelpazede (spektrumda) farklı düzeylerde görülür. Bu özelliği ile her bireyin otizm deneyimi kişiye özgüdür ve benzersizdir.
OSB sosyal iletişim ve etkileşimde sürekli zorluklar ile sınırlı ve tekrarlayıcı davranışlar, ilgi alanları veya aktiviteler (duyusal hassasiyetler veya tepkisellik dahil) ile karakterize edilen bir nöro gelişimsel farklılıktır. Belirtiler genellikle erken gelişim döneminde ortaya çıkar.
Dil gelişiminde mesaj veren belirtiler neler?
Dil gelişiminde gecikme OSB belirtilerinden sadece biridir. Aileler çoğunlukla tek bir davranış alanındaki soruna yoğunlaşarak çocuklarının otizmli olmasından kuşku duymaktadır. Oysa bir tanı konabilmesi için çocuğun gelişiminin bu tanı kriterleri yönünden kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi gerekir.
Dil gelişimindeki gecikme ile birlikte isteklerini jest veya mimik gibi alternatif iletişim biçimleri ile telafi etme girişimleri de bulunmuyorsa bu dikkate değer bir belirti olarak düşünülebilir.
Bir çocuğa OSB tanısının konabilmesi için öncelikle bir hekim tarafından (Çocuk ve ergen psikiyatrisi, çocuk nörologları ve gelişimsel pediatristler) kontrol edilmesi şarttır.
Otizm Spektrum Bozukluğu'nun tanı kriterleri neler?
1. Sosyal etkileşimde niteliksel bozulma (Aşağıdakilerden en az ikisinin varlığı)
Göz göze gelme, yüz ifadesi, vücut duruşu ve jestler gibi sosyal etkileşimi düzenlemek için kullanılan birden fazla sözel olmayan davranışın kullanımında belirgin bozulma.
Gelişim düzeyine uygun akran ilişkileri geliştirememe.
Diğer insanlarla keyif, ilgi veya başarıları paylaşma konusunda kendiliğinden bir çabanın olmaması. (Örneğin ilgi çekici nesneleri göstermeme, getirmeme veya işaret etmeme)
Sosyal veya duygusal karşılıklılığın eksikliği.
2. Sosyal iletişimde bozulma (Aşağıdakilerden en az birinin varlığı)
Konuşulan dilin gelişiminde gecikme veya hiç gelişmeme (Jest veya mimik gibi alternatif iletişim biçimleriyle telafi etme girişimiyle birlikte olmaması)
Yeterli konuşma becerisine sahip bireylerde, başkalarıyla sohbeti başlatma veya sürdürme yeteneğinde belirgin bozulma
Kalıplaşmış ve tekrarlayıcı dil kullanımı veya kendine özgü dil kullanımı
Gelişim düzeyine uygun çeşitli, kendiliğinden, hayali oyun veya sosyal taklit oyununun eksikliği.
3. Kısıtlı, tekrarlayıcı ve basmakalıp davranış, ilgi ve etkinlik kalıpları (Aşağıdakilerden en az birinin varlığı)
Yoğunluk veya odak açısından anormal olan, bir veya daha fazla basmakalıp ve kısıtlı ilgi örüntüsüne aşırı ilgi duymayı kapsayan
Belirli işlevsiz rutinlere veya ritüellere görünüşte esnek olmayan bir şekilde bağlılık
Basmakalıp ve tekrarlayıcı motor davranışlar (Örneğin, el veya parmak çırpma veya bükme, ya da karmaşık tüm vücut hareketleri)
Nesnelerin parçalarıyla sürekli meşgul olma.
Otizmli çocuklar bazen daha zeki olabiliyor. Otizmli üstün zekâlı çocuk nasıl anlaşılır?
OSB'deki yelpaze kavramı zihinsel özellikler için de geçerlidir. Bireyden bireye geniş farklılıklar görülür. Bu nedenle OSB tanısı almış olan her çocuğun ayrıntılı değerlendirmesi önem taşımaktadır.
Bu çocuklar, otizm özellikleriyle birlikte görülen entelektüel üstünlük sergiler. Ancak yüksek bilişsel beceriler ile sosyal veya duygusal zorluklar birbiri ile çeliştiği için ailelerde kafa karışıklığı oluşabilir.
Bu çocuklar gelişmiş dil becerileri, derin merak, güçlü soyut akıl yürütme ve yaşlarının çok ötesinde karmaşık problemleri çözme becerisi gösterebilirler.
Yoğun ve odaklanmış ilgi alanları vardır. Genellikle bir konuya tutku ile bağlanırlar. Matematik, müzik veya teknoloji gibi belirli konularda oldukça bilgili veya yetenekli hale gelirler.
Organize olma, esneklik veya duyusal hassasiyetleri yönetme gibi yönetici işlev alanında, sosyal etkileşimlerde, sosyal ipuçlarını anlama ve duygusal düzenlemede zorluk yaşarlar.
Ülkemizde de OSB tanısı almış, bununla birlikte müzik alanında üstün yeteneğe sahip çok sayıda birey bulunmaktadır.
Ailelere neler öneriyorsunuz?
OSB'de diğer özel gereksinimli bireylerde olduğu gibi erken tanı ve erkenden eğitime başlanması ve eğitimin yaşam boyu devam ettirilmesi çocukların potansiyellerini geliştirmesi adına büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle öncelikle ülke genelinde 18-36 ay arasındaki çocuklar için gelişimsel taramalar yapılmalı ve eğitim açısından gelişimin en hızlı olduğu dönem olan 0-3 yaş arası kaçırılmamalıdır.
Eğitimler haftada 40 saat olacak yoğunlukta ve birebir eğitim ortamında devam edilerek gelişim sürekli izlenmelidir.
Aileler eğitim planlamasında öncelikle çocuğun tanı almasına sebep olan sosyal etkileşim becerilerine yoğunlaşmaktadırlar. Ancak 0-6 yaş dönemindeki özel eğitim çocukların tüm gelişim alanlarını kapsayacak şekilde planlanmalıdır.
Sosyal etkileşim becerilerinin yanı sıra, çocuğun ince motor ve kaba motor becerilerinin ve öz bakım becerilerinin de desteklenmesi amaçlanmalıdır.
Aileler çağımızın teknolojik olanakları sayesinde OSB konusunda detaylı bilgiye ulaşabilmekte, çocukların eğitim gereksinimlerini tanıyabilmektedir. Ancak eğitim gereksinimlerini yoğunluk ve çeşitlilik açısından karşılayacak hizmetlere ulaşmada büyük zorluklarla karşılaşmaktadırlar.
Devlet desteği ile OSB li çocuklara ücretsiz olarak haftada iki saat bireysel bir saat grup eğitimi yeterli olmamaktadır. Örneğin; sporun otistik davranışları azaltmada ve sosyal becerilerini iyileştirmede olumlu etkilerini gözlemleyen aileler bu hizmete özel eğitim sistemi içinde ulaşamamakta, pek çok aile bu eğitimler için özel bütçe ayırmak durumunda kalmaktadır.
Aileler için erken uyarı sinyalleri;
Çocuğunuz
* Göz temasından kaçınıyor veya göz teması kurmuyorsa
* 9 aylıkken ismine tepki vermiyorsa
* 9 aylıkken mutlu, üzgün, kızgın ve şaşırmış gibi yüz ifadeleri göstermiyorsa
* 12 aylıkken bir yetişkinle basit etkileşimli oyunlar oynamıyorsa
* 12 aylık olduğunda çok az jest veya mimik kullanıyorsa (örneğin, el sallamaz)
* 15 aylık olduğunda başkalarıyla ilgi alanlarını paylaşmıyorsa (örneğin, beğendiği bir nesneyi size göstermiyorsa)
* 18 aylıkken size ilginç bir şey göstermek için işaret etmiyor
* 24 aylık (2 yaş) olduğunda başkalarının incindiğini veya üzüldüğünü fark etmiyorsa
* 36 aylık (3 yaş) yaşına geldiğinde diğer çocukları fark etmiyor ve onlarla oyuna katılmıyorsa
Derhal bir çocuk ve ergen psikiyatrisi, çocuk nöroloğu ya da gelişimsel pediatriste başvurun.