Teizim ve deizm düşüncesi daha çok hıristiyan dünyasında başlamıştır. Felsefî ve teolojik tartışmalarla birlikte teizm terimi Ortodoks inançları savunan kesim için, deizm ise geleneksel inançlardan sapan düşünürler için kullanılmaya başlanmıştır. Konu ile ilgili "Teizm düşüncesi nedir? Teizm ve deizm arasındaki farklar neler?" araştırma yapanlar için detayları bu haberimizde derledik.
Deizm Latince'de "Tanrı" anlamına gelen deus kelimesinden türetilmiş olup Grekçe'de yine "Tanrı" anlamındaki theostan gelen teizm terimiyle aynı sözlük anlamına sahiptir.
Teizm, insanlara din gönderen bir tanrı inancının üzerine inşa edilmiş bir felsefik görüştür. Tamamen Ortaçağ'ın fikir ve inanç ikliminden Yeniçağ'a girerken Hıristiyanlığın yaşadığı teolojik buhranın ve Batı medeniyetine has tarihî şartların bir ürünü olan deizmin, bir ekol ve akım olarak İslâm Ortaçağı'ndaki muadilinden söz edebilmek zordur. Tanrı'ya, O'nun âlemi yarattığına (aslında yaptığına) inanan, ancak eldeki tarihî verilere göre peygamberliği inkâr eden sapkın bir düşünce biçimidir.
Teizm ve deizmin Avrupa'da en çok yaygın olduğu ülke İngiltere idi. İngiliz deizminin babası olarak kabul edilen Cherburyli Lord Herbert (ö. 1648), Tanrı'ya ve âhiret hayatına inanmakla birlikte kutsal metinlerin doğruluğu konusunda ciddi kuşkular beslemiş, din adamlığı kurumunu şiddetle eleştirmiş, ayrıca evrensel gerçekleri kavramaya aklın yeteceğini savunmuştur. Onun takipçisi Charles Blount (ö. 1693), bir deist olduğunu açıkça beyan eden ilk düşünürdür ve intihar ettikten sonra yayımlanan Summary Account of the Deist's Religion (1693) adlı eseri deist fikirlerin yayılmasında hayli etkili olmuştur. Daha sonra John Toland (ö. 1722) Christianity Not Mysterious (1696) ve Matthew Tindal (ö. 1733), "deistlerin mukaddes kitabı" olarak anılan Christianity as Old as the Creation (1730) adlı eserinde deist fikirleri açmışlar ve yaygınlaştırmışlardır.
TEİST NE DEMEK?
Teizm görüşünü ve düşüncelerini benimseyen kişilere teist denir. Teizm bazı kuramlar çerçevesinde tanrının varlığını kanıtlamayı kendine amaç edinir. Teizm'e göre dünya ile insanlar arasında tanrı sürekli iletişim halindedir. Bu düşünce akımına göre tanrı vardır ve tanrı insanları doğru yola sokmak için insanlığa peygamberler ve dinler gönderir. Monoteizm, tek bir tanrıya inanmak, politeizm ise, birden fazla tanrıya inanmak anlamına gelir. Diğer tanrının varlığını kabul eden dinler ise, panteizm, deizm ve paneteizmdir. Teizm'i bu inançlardan ayıran özelliği ise Tanrı'nın insanlara din göndereceğine inanmalarıdır.
FELSEFEDE TEİZM ÖZELLİKLERİ
Teizm, tanrıyı ilk sebep olarak görür. Evreni bir Tanrı'nın yarattığına inanan bu görüşe göre Tanrı'nın evrene hiçbir müdahalesi olmadığını ve olmayacağını düşünen bir düşünce akımıdır. Teizm Batı felsefesine göre Tanrı'nın varlığını kanıtlamak için bazı kuramlar ortaya koymuştur. Bu kuramlar;
Ontolojik Kuram: Tanrı mükemmeldir. Tanrı'nın varlığını var olması ve mükemmel olması ile açıklar.
Varlığın Ortaya Çıkması Kuramı: Tanrı yaratıcıdır. Var olan her şey kendisini yaratan bir yaratıcıya muhtaçtır. Evren de sonradan oluştuğu için Tanrı'nın bir ürünüdür.
Tanrının gücü sonsuzdur. Tanrının gücü sınırsızdır ve her şeye yeter.
Tanrı her şeyi bilir.
Tanrı zaman ve mekandan bağımsızdır.
Tanrı tim duygulardan bağımsızdır.
Tanrı tarif edilemez.
TEİZM AKIMI NEDİR?
Teizm, Tanrı'nın varlığını kabul eden ve tanrının insanları doğru yola sürükleyecek din ve peygamberleri gönderen bir güç olduğuna inanan düşünce akımıdır. Bu düşünce akımı, aynı zamanda pek çok dinin de temelini ve ana düşüncesini oluşturur. Tanrı, insanların ve evrenin yaratıcısıdır. Aynı zamanda Tanrı dünya ve insanlar ile sürekli bir ilişki halindedir. Tanrının sonsuz gücü ve kudreti vardır. Tanrı her zaman her şeyi bilir ve insanları doğru yola sevk etmek için insanlara din gönderir.
TEİZM AKIMI KURUCUSU VE ÖNCÜLERİ KİMDİR?
Düşünce olarak teizmin kökeni çok eskilere dayanıyor. Teizmin felsefi bir terim olarak kullanılmaya başlanması, XVII. Yüzyılın ikinci yarısına denk geliyor. Klasik Teizm düşüncesi, Hz. İsa zamanında yaşayan Philo'nun (ö. 50) antik düşünceyle ve Eflatun'un düşünceleri ile Yahudiliği uzlaştırma çabasına dayanır. İlkçağ düşüncesinde evren ruhu görüşüyle Thales, eşyanın asıl kaynağı olan ve yıldızlara hakim olan "apeiron" görüşüyle Anaxsimandros, Ksenophanes, her şeye hakim olan zihin gücüyle evrene hareket veren hareketsiz düşünce fikriyle, Heraklit, evreni aşan, elle tutulmayan, her şeye yeten ve her şeyi başaran bir kanun (logos) düşüncesiyle, ona hakim olan biçimlendirici ruh, gözle görülmeyen, insan organı taşımayan bir düşünce fikriyle Empedokles ve maddeye hareket veren, akıl düşüncesiyle Anaxagoras gibi Sokrat öncesi döneminde yaşayan filozoflarda teistik düşüncenin ilk izlerini bulunabilir.
TEİZM AKIMI SANATÇILARI
Teizm akımından etkilenen pek çok sanatçı bulunuyor. Anaxsimandros, Heraklit, Empedokles, Anaxagoras, Thales ve Eflatun bu akımın öncülerinden olarak bilinir.
TEİZM AKIMI ESERLERİ
Teizm, pek çok dinin temelini oluşturur. Teizm akımına eserlerinde yer veren çok fazla sanatı vardır. Fakat Teizm eserleri hakkında çok net bir Bilgi bulunmuyor. Teizmi işleyen filozof ve sanatçıların pek çok eserinde Teizm akımının izlerini görebilirsiniz. Şamanın Ruhu, Dinin Kökenleri, İslam Felsefesi Tarihi, Cennet, Aşığın Aynası, Risaleler gibi pek çok eser teizmi konu edinir.