Deniz, orman gibi yerlerde ya da gece vakti ve benzeri durumlarda yön saptamak için kullanılan ve üzerinde sürekli olarak kuzey–güney doğrultusunu gösteren bir mıknatıs iğnesi bulunan kadranlı aygıtı ilk olarak kim icat etmiştir? Yüzyıllar boyunca değişip gelişerek günümüze ulaşan pusulayı kim icat etmiştir? Tüm bu soruların yanıtı haberimizde…
PUSULAYI KİM BULDU?
Pusulanın icadı ile ilgili bilgiler M.Ö. ikinci yüzyılda Çin medeniyetini gösteriyor. Ancak eski bir Meksika medeniyeti olan Olmekler’in M.Ö. 1000 li yıllarda pusula kullandıklarına dair rivayetler vardır. Fakat henüz tam olarak pusulayı Olmeklerin bulduğu teyit edilmiş değildir.
M.Ö. 221 -206 yılları arasında antik Çin’de hüküm süren Qin Hanedanı döneminde mıknatıs taşından yapılmış demir oksit çubuktan yapılmış, kuzey ve güney eksenlerini gösteren ilk pusulaların kullanıldığını gösteren bilgiler bulunmaktadır. Fakat bu bilgiler pusulayı icat edenin Çinliler olduğunu kanıtlamamaktadır. Fakat o dönemlerde bu altın yön bulmada değil falcılıkta kullanıldığı tahmin edilmektedir.
1117 yılında ortaya çıkan Zhu Yu’nun Pingzhou tabletlerinde pusulanın ilk defa yön bulmada kullanıldığını gösteren ilk belgelerdir. Yine 800 ve 1040 yılları arasına ait Çin kitaplarında manyetizma ve manyetik çubuklar ile ilgili birçok bilgi vardır.
M.S. 8. yüzyılda seyir cihazı olarak manyetik iğneler, mıknatıs taşının yerini almaya başlamıştır. 8. yüzyıldan 1050 li yıllara kadar pusulanın gemiler tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Kayıtlara geçen ilk resmi pusula kullanımı ünlü Çinli denizci, amiral ve kâşif He Zheng (1371-1433) tarafından gerçekleştirilen, 1405 – 1433 yılları arasında yapılan seyahatte kullanıldığıdır.
ÇİN’DEN AVRUPA’YA
Pusulanın Çin den Avrupa’ya geçişi ile ilgili bir kaç rivayet vardır. İlki Çinli tüccarların Ortadoğu’ya yaptıkları seyahatler pusulanın önce Orta Doğu’ya oradan da Avrupa’ya ulaştığıdır. Bir diğeri ise Avrupalı kaşiflerin doğu seyahatlerinde pusula ile tanıştığıdır. Bir diğer rivayet ise pusulanın Çin’den direkt olarak Avrupa’ya geldiğidir.
Avrupa da manyetik iğneler ile ilgili ilk kayıt Alexander Neckam’ın 1190 yılında Paris’te yazdığı “On the Natures of Things” aldı kitabında yer almaktadır.
MODERN PUSULA
Modern pusulanın tarihi William Sturgeon‘ın elektromıknatısı bulması ile başlamıştır. İngiliz mucidin bu buluşu modern pusulanın gelişiminin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. 1825 yılından sonra bir kaç farklı pusula ortaya çıktı. Sıvı pusula ile ilgili ilk prototip 1690 yılında Sir Edmund Halley tarafından yapıldı. İlk el pusulasının patenti 1885 yılında alındı.
Fakat pusulanın yanında demirden bir cisim bulunursa, ibre etkilenmekte ve yanlış yön göstermekteydi. Bu durum demirden yapılan gemilerde pusulanın yön göstermesi ile ilgili sorunlara neden olmaya başladı. 19. yüzyılda denizciler, pusula üzerinde daha fazla çalıştılar ve manyetik alanın ne olduğunu öğrenerek, pusulalarının yanına koydukları bir başka demir parçasıyla, demirden yapılmış gemilerin manyetik alanının pusula üzerinde oluşturduğu sapmayı giderdiler.
20. yüzyılla birlikte, pusuladaki gelişim çok ilerledi. Uçak ve gemilerde jiroskop adı verilen pusulalar kullanılmaya başlandı. Jiroskop ile ilgili ilk denemeler, 1908’de Almanya’da yapıldı fakat başarılı olamadı. 1910’da ABD donanmasının “USS Delaware” adlı gemisinde Jiroskop ile ilgili ilk başarılı sonuç alındı.
Jiroskop, (İngilizce: Gyroscope, Gyro) veya Yalpalık, Cayroskop, Cayro, yön ölçümü veya ayarlamasında kullanılan, açısal dengenin korunması ilkesiyle çalışan bir alettir. Jiroskopik hareketin temeli fizik kurallarına ve merkezkaç ilkesine dayanmaktadır.