Bebeklerde uyku eğitimi, çok önemli bir konudur. Sağlıklı alınan bir uyku bebeğin hem psikolojik hem de biyolojik olarak iyi bir şekilde gelişmesini sağlar. Ayrıca bazı bebeklerde uyku bozukluğu da görülebilir. Bunun karşılığında uyku eğitimiyle sağlıklı bir uyku alınımı sağlanır. Uyku eğitiminde, yaş ve çevresel etmenlerin oldukça fazla önemi vardır.
BEBEKLERDE UYKU EĞİTİMİ
Sağlıklı düzenli bir uyku sürecinin; çocukların biyolojik ve psikolojik gelişimleri açısından önemi büyüktür. Çocuklarda %20-%30 oranında uyku bozukluklarına rastlanılmaktadır. Bu çocukların % 27’ sinde uykuya dalma güçlüğü, %25’ inden fazlasında ise sık gece uyanmaları görülmektedir. EEG, kas tonusu ve göz hareketi verilerine dayanarak tanımlanan; REM ve NREM dönemleri çocuk ve ergenlerde, erişkinlere göre farklılıklar gösterir. REM ve NREM uykuları gece boyunca döngüsel olarak yer alırlar, döngü zamanı bebeklikte 50-60 dakika iken, geç çocukluk ve erişkinlikte 90 dakikaya uzar.
30’ncu gebelik haftasından önce doğan bebeklerde REM uykusu, toplam uyku zamanının %90’ınını oluştururken, zamanında doğan bebeklerde bu oran %50 civarındadır. Yaş arttıkça REM dönem süresinde azalma devam eder. Miyadında doğan bebekte 24 saatin %75’i uykuda geçerken, 6‘ncı aya geldiğinde bu oran %50’e düşer. Bir yaşındaki çocuk 2,5 saat gündüz ve 11 saat gece uyur. Gündüz uykusu iki ayrı bölümde uyunabilir.
Üç yaşındaki çocuklar genellikle gece 10,5 saat gece, gündüz ise tek seferde 1,5 saat uyur. Gündüz uykuları 4 veya 5 yaşından sonra kesilir. Bebeklerde gece kısa süreli uyanmalar genelde gözlenir, ancak bir süre sonra uykuya yeniden dalarlar. İki aylık bebeklerde bu tarz uyanmalar uykularının %9’unu oluştururken, dokuzuncu aya ulaştıklarında bu oran %6’ya düşer.
Uyku problemi olan çocuklar, aşağıdaki üç belirtiden birini ya da daha fazlasını gösterirler: (1) Güçlükle uykuya dalarlar ya da uyuyamazlar; (2) gündüz uyuklarlar; (3) uyku sırasında alışılmadık ya da istenmeyen hareketler yaparlar. Aileleri en sık kaygılandıran ve en sık başvuru nedeni gece uyanmalarıdır. İkinci sıklıktaki neden ise çocuğun yatağa konulduktan sonra istenen sürede uyumamasıdır. Anne babalar tarafından problem olarak kabul edilip edilmemesi, neyi normal olarak kabul ettiğine bağlıdır. Bu konuya yönelik yapılan bir araştırmada bebeklerin yaklaşık dörtte birinin bir yaşında iken haftada beş geceden daha fazlasında uyanık oldukları saptanmıştır. Annelerin %10’u bunu problem olarak kabul etmiyordu.
Oyun çocukları ve okul öncesi yaş grubu çocuklarında uykuya dalma güçlüğü ve gece uyanmalarının en sık nedeni uykuya başlama çağrışımları ile ilgili olanlardır. Anne babanın yardımı olmaksızın yerleşme, kendini rahatlatma ve uykuya dalma, çocuklarda öğrenilen davranışlardır. Eğer bir çocuk uykuya dalmak için annesinin yardımına (sallanma, beslenme, kucağa alma) ya da özel etkinliğe (oyuncak, müzik) alışmışsa, gece uykusu içindeki uyku basamakları arasındaki fizyolojik uyanmalarında da bu çevre şartlarını isteyecektir.
Okul çağı çocuklarında uykuya dalma güçlüğü ve uyuyamama problemleri daha çok anksiyeteye, üzüntüye, stres ve korkulara bağlıdır. Bu problemler gece birşeyden korkmaya, bir kabusa ya da gündüz olan travmatik bir olaya veya başka bir spesifik olaya tepki olarak ortaya çıkabilir. Tedavinin ilk basamağı korku ve kaygının kökenin tanımlanması ve buna yönelik girişimlerdir. Birçok faktör uyku bozuklukları ile ilişkili bulunmuştur; bebeğin mizacı, anne baba tutumu, beslenme, fiziksel rahat oluş, süt alerjisi, evlilik çatışmaları ve ebeveyn psikopatolojisidir.
Dört aydan sonra Uyku alışkanlıklarının oluşmasını sağlayan anne babanın ailesel ve kültürel (yetiştirme) değerleri tanımak da önemlidir. Yatma zamanı anne baba-bebek etkileşimi uyku bozukluklarına sebep olabilir. Bebek uyurken çok sık meydana gelen bir trajedi olan Ani Bebek Ölümü Sendromu ‘Beşik Ölümü’ olarak halk arasında anılmaktadır. 1 aylık ile 1 yaş bebeklerin ölümüyle sendrom sonuçlanır.
Geçiş Nesnesi:
Eğer çocuk uyurken yanına bir şey veya birisini istiyorsa bu aile olmamalı, “geçiş nesnesi” olmalıdır. Oyuncak, çocuk uyuduğunda onu terk edemez ve her uyanışında yanı başında durur. Eğer çocuk böyle özel bir nesne seçmemişse sevebileceği nesneleri ona aile sunmalıdır. Son kararı o vermelidir. (Birkaç tercihten son kararı ona bırakın) 6-8 ay civarı uyku arkadaşı kullanılabilir. Bebeğin uyku arkadaşı yatakta kendi çabalarınla ulaşacak uzaklıkta olmalıdır. Melatonin hormonu gece salgılanan bir hormondur. Hücreleri yeniliyor, bağışıklık sistemini düzenliyor, vücudun biyolojik ritmini ayarlıyor. Kaliteli uyku Sağlıklı kilo, insülin direnci, kalp sağlığı, tansiyon, öğrenme, hafıza, dikkat, odaklanma, motor kas gelişimi, duygu davranış uyum gibi durumları yakından etkilemektedir. Bir insan olarak da annenin uykuya ihtiyacı vardır. İnsanüstü bir canlı değildir. Kalitesiz uyumak anne bebek güvenli bağlanmasını, özellikle gündüz çocukla kurduğu etkileşimi, evlilik üzerine olumsuz etkisi, ruh beden sağlığına, sütüne olumsuz etkisi vardır.
Uyku Ortamı Sessizlik: İyi uyku alışkanlığı kazandırmanın ilk yolu kendi odalarında kendi bebek karyolalarında uyumaya alıştırmaktır. Normal ev sesleri gündüz önerilir. Gece sessizlik olmalıdır. Uyku odasının kapısı kapalı ya da aralık bırakılır. Uykuya geçişlerde uyuyunca kapatılma üzere Monoton rahatlatıcı beyaz gürültü, yağmur sesi, pış pış sesi kullanılabilinir. Odanın ideal sıcaklığı: Gündüz 20-24 derece Gece ise 16-20 derece olmalıdır. En ideal sıcaklık 20 22 dercedir. Oda her gün havalandırılmalıdır. Karanlık: Gece-gündüz döngüsünü sağlamak için gece yattığında çocuğun odasını karanlık olması sağlanmalıdır. Oda gece zifiri şekilde karanlık olmalıdır. Gündüz karanlığa yakın loşluk olabilir. (Büyüme hormonu için) gece koridordan gelen kısmi ışık, sokak ışığı yeterlidir. Ani durumlarda el feneri kırmızı turuncu ve sarı ton ışık kullanılabilir. Zifiri karanlık için koyu fon perde kullanılabilir. (Uyku odası penceresini karton kaplamak siyah poşet geçirmekte geçici çözüm olabilir).
Uyuma Pozisyonu: Öncelikle yeni doğan bebeğinizin sırt üstü yatmasını sağlayın. Sert yatak kullanın. Bebeğinizi aşırı sıcak tutmaktan kaçının. Bebeğinizi anne sütüyle besleyin. Bebek dönmeyi öğrendiğinde kendi yatış pozisyonunu belirleyecektir. Melatonini en az etkileyen kırmızı ve sarı ışıktır. Telefon ekran ışığı kullanılmaz. Çocuk İlk 3 yıl hiçbir zaman ekrana maruz bırakılmamalıdır. Bebek Karyolası: Bebekler ve küçük çocuklar için pamuklu lastikli yatağın altına geçen gergin örtülmüş çarşaflar kullanılmalıdır. Düz yatış pozisyonunda sabit bir yatak olmalı uyuduğu yerde uyanmalıdır. Sünger sert olmalı, yatağın içi boş olmalı, yatağın üstü örtü olmamalı, duvar sade ve yatak mobili bulunmamalıdır. (uyku esnasında dikkati dağılmaması için uyarı olmamalıdır).pike battaniye önerilmez en ideali ayaklı tulum ve torba uyku tulumlarıdır. Yastık 2 yaşa kadar önerilmez. Kundak ilk 2 ay hafif sarma şekli ile uykuya geçişte sakinleştirmek için önerilebilir.
Bebek karyolasından yatağa geçiş:
Bebeğin bebek karyolasından kendi başına çıkabileceği düşünüldüğünde artık normal yatağa geçiş başlanmalıdır. Kullandığınız yatak ergonomik güvenli olarak yenilenebilir. (Ayakları kısaltılabilir, parmaklıkları çıkabilir). Bebeğin kaliteli uyku uyuması için koşulların sağlanması gerekir, kısmı uyanmalar yaşar uykuya geri dönüşler uyku rutini oluşturmakla ilgili bir durumdur. Gece ve gündüz aynı rutinlerde aynı uyku odası kullanılmalıdır.
Odayı ayırma; Bağımsız uyku alışkanlığı kazandırma eğirimi aşamalı olarak 4 aydan sonra başlanmalıdır.4aydan 1 yaşa kadar aynı oda 1 yaştan sonra çocuk odasına geçme çalışılmalıdır. İmkânlar ve şartlar doğrultusunda aynı oda da kalma 2 yaşa kadar çıkabilir. Odayı ayırdıysanız sesli, görüntülü materyaller uyuyan çocuğun odasına bilinçli girmenizi sağlarken sizin korumacılık içgüdünüze de iyi gelir. Böyle bir durumda bebeğin yatağı ebeveynin yatağından uzak paravanla çevrili bir alan olmalıdır.
Uyumak için odaya bir kez girildiğinde bebeğin ihtiyaçları uyku odasındasın da karşılanmalı oda değişimi yapılmamalı diğer kişileri nesneleri görmemesi uyarılmaması gerekmektedir. Uyku rutini oluşturma; basamaklar aynı sırada, değişken zamanlarda olabilir. İlk amaç yatak ayırma, uyku rutini ve beslenme rutini oluşturma, uyku odası oluşturma, oda ayırma ( odasına alışması için gündüz odada oyun oynatıla bilinir), aşamalı olarak bağımsız uyumaya alıştırma. Gündüz rutin: (ortalama 15dk) bebek aydınlık odada beslenir iyi uykular kelimesi kullanılarak kişilerle vedalaşılarak uyku odasına geçilir.
Oda loş olmalıdır. Aynı rutinler yapılmalıdır. (Bebek sakin olmalı mayışık olabilir ama uyanık olmalıdır, rutinler beyaz gürültü pış pış sesi açma, uyku giysilerini giyme, yatırmadan önce kucakta oturtma masal okuma okşama 1-4 dk yapılarak anne ile de vedalaşma yapılır, uyku arkadaşı eşlik edebilir yatağına konulduğunda bebek uyanık olmalıdır. Aynı sözcük söylenir ‘’iyi uykular gb’’ odadan çıkılır.10 sn ağlaması sürerse odaya girilir. Mevcut uyutma yönteminizi 10 dk yapıp tekrar yatırılır. Gece rutin: (19.00-19.30 aralığı 30dk-40dk arası) duş aldırmak günün sonlandığı mesajını verir bebeği rahatlatır. Duştan sonra bebek direk uyku odasına götürülür. Başka kişileri ve nesneleri görmemesi sağlanır. Kapı kapatılır. O da loşken yatırmadan beslenme sağlanır. Aynı tutarlı rutin yapılır.
Rutinlerde bakan kişi sakin şefkatli olmalıdır. Başlarda aynı kişi öğrenildikten sonra uykuya geçiş baba bakıcı ya da diğer aile bireylerince aynı ritim ve rutinde yapılabilir. Uyku rutini oluştururken beslenme düzeninize de dikkat etmelisiniz; Sabah saat 6-7 uyandırın ‘’günaydın deyin odayı aydınlatın 7.00-7.30 beslenme zamanı 8.50 uyku rutini 1 saat uyuyacak 10.30-10.45 beslenme zamanı 11.30-11.45 beslenme 11.45-12.00 öğle uykusu rutini en geç 14.30 uyanmalıdır. 14.30-14.45 beslenme 16.00-16.30 kestirme uykusu en geç 17.00 uyanmalıdır. 17.00-17.15 beslenme 18.15-18.30 duş 18.30-18.45 gece uykusu rutini 19.00-19.15 gece bağımsız uyku
PEKİ, YA UYUMUYORSA?
4 aydan sonra gece uyandıklarında kendi başlarına uyuyabilir. Bu tüm çocuklar için 6 ay sonrası için geçerlidir. Eğer olmuyorsa bir sorun var demektir. UYKU METOTLARI 1. EASY 2. Uyku Rutini Oluşturmak 3. Alışkanlıkların Değiştirilmesi 4. Limit Koyma 5. Kapıyı Kapalı Tutma Tekniği 6. Gelişim- Bekleyiş Yöntemi (Ferber Yöntemi) 7. Aşamalı Geri Çekilme 8. Yatır- Kaldır Metodu
ÇOCUĞUN BİYOLOJİK RİTMİNE GÖRE UYKU RUTİNİ OLUŞTURMAK
Bebeği sakinleştiren ve uyku zamanın geldiği sinyalini veren bir uyku öncesi rutini oluşturun Rutinin tamamı 30 dakika sürmelidir. Yeterli miktarda uyuma, düzenli saatlerde uyuma, kaliteli ortamda uyuma uyku ihtiyacını karşılar. Uyku rutinine 4 aydan sonra başlanmalıdır. Daha büyükseniz yaş ve gelişimine göre uyarlanılabilinir. Uyku rutini oluşturmada beslenme saatleri de revize edilmelidir.
Aşırı beslenme nedeniyle çok çalışan sindirim sistemi çocuğu uyutmaz ve beden fonksiyonlarında değişikliklere neden olur. Birçok hormonun bırakılması engellenir. Bebekler 9. aya kadar gece beslenmek isterler. Bu aydan sonra aile gece beslenmelerini kesebilir. Uyku rutini oluşturmada zaman seçimi; Uzun süreli seyahat, taşınma gibi değişikliklerinde olan, aileden birini yeni kaybetmiş, geceleri aktif olarak beslenen, ciddi bir sağlık sorunu olanlara, yeni kardeş doğumu gibi durumlarda anne baba bebek ve çocuk için adaptasyon süresi tanınmalıdır.
Basamak basamak uyku rutini oluşturulmalıdır, her çocuk aynı basamaktan farklı dönemlerde geçebilir. Bir akşam evvel az uyuduysa, gündüz uykusunu uzatarak bunu telafi etmemelidir. Eğer çocuk uykusunu telafi ederse, çocuğun gece ağlamak için çok zamanı olacaktır. Gündüz uykuları çok geç vakitte olmamalıdır. Gündüz uykuları saat 16.00’yı geçmemelidir. Uyuyorsa sakin ve şefkatli uyandırın. Eğer ailenin başka bir çocuğu varsa ve ağlamalardan rahatsız oluyorsa, aile kardeşi birkaç geceliğine başka bir odada yatırmalıdır. Güvenli bağlanmayı olumsuz şekilde uyku rutini oluşturulmalıdır.
Her dönemde bebeğe çocuğa yeteri kadar sevgi ve ilgi gösterilmiyorsa çocukta psikolojik problemler görülür. Uyanık kaldığı saatlerde yaşına göre ilgi ihtiyaç verildiğinde güvenli bağlanma oluşur. Uyku rutini oluştururken Hafta boyunca kontrollü bir şekilde ağlaması çocuk için herhangi bir sorun teşkil etmeyecektir. Farklı bir durum yoksa ağlamasının nedeni uyku ritiminizdeki alışkanlıkları yapmanız uykuya dalmadaki güçlüktür.
Tüm metotları anne ve baba yardımlaşa yapmalıdır. Bebek bakımı, çocuk eğitimi anneye yüklenmiş görev değildir. Bebek zaman içinde ağlamayı yavaş yavaş kesene kadar bu devam ediyoruz. Her seferinde önce sakinleştirmek için pış-pış ve ten teması şeklinde, işe yaramazsa kaldır-sakinleştir-yatağa geri yatır tekniğini kullanarak bebek ağlamayı bırakana kadar bu şekilde devam edilmektedir. Uyku rutini oluşturduktan sonra bağımsız yatma becerisine hazır demektir. Çocuk uyanık şekilde yatağına yatırılır. 10 dk dışarıda beklenir.10 sn. civarı ağlaması kesilmez ise içeriye girilir çocuk kucağa alınmadan sakinleştirilir tekrar çıkılır. Süreler sabit tutularak uykuya dalıncaya kadar tekrarlanır. Çocuğun ortalama bir hafta ile 2 hafta arası düzene alışması sağlanır.
Çalışırken çocuğun mizacı, annenin ruh hali, tutarlılık ve yaş önemlidir. Sakinleştirmek için değişik cümleler kurmak yerine, aynı şeyi tüm aile bireylerinin tekrar etmesi işe yarar.” Şimdi uyuyacağız bebeğim.” gibi konuyla bağlantılı cümleleri tercih edilmelidir. Elektronik cihazları ve telefonları odadan çıkarın. Güvenli Bağlanma; anne bebeğin gereksinimlerini yanıt verdiğinde, yakın olma kucaklama beslenme, ilgi, oyun, şefkat, sıcak ses tonu bende dili zamanında yeteri kadar karşılanmalıdır. Bebekler annelerinden ayrı bir kişilik (benlik) olduğunun farkında değillerdir.
İçsel güven duygusun geliştirilmesi gerekir. Bir sonraki evre ayrılma bireyselleşmedir. (Beşinci ve dokuzuncu aylar arasındaki –on aydan 18 aya kadar ki dönemdir) Bu evrede kendini anneden ayrı algılar. Önce ‘ben olmayan ‘ anlaşılmadan, güvenli bağlanma sağlıklı gelişmeden ‘ben ‘ gelişemez.
GÜNDÜZ UYKULARINDA
4 ay 3 uykuya bölünerek (3-4 saat) 6-12 ay 2 uykuya bölerek (2-3 saat) 14-18 ay 1 kez öğle uykusu (2 -2,30 saat) 2yaş 1 kez (1,30 saat) 3 yaş 1 kez (1 saat) 4 yaş sonrası öğle uykusuna ihtiyaç yoktur. Sabah saat 9-10 aralığı Öğlen saat 12-14 aralığı Akşam saat 19-20 İlkokul çağı 20.30 Ortaokul 21-22.00 Ergenlik 23-24.00 civarı uykuya geçiş için uykun saatlerdir.