1136 senesinde Cizre’nin Tor mahallesinde doğan Cezeri’nin asıl ismi Ebul İzz İsmail er Rezzaz’dır. Cizre’de doğduğu amacıyla Cezeri ismiyle bilinmektedir.
Cezeri, Artuk Beyliği’nin medreselerinde yetişmiş ünlü bir fizikçi, mekanikçi olan bilim insanıdır. Fizik sahasında Geometri disiplininden yararlanarak mekanik icatlar yapmıştır. makineler geliştirerek icatlarını geliştirmiştir. Farklı çark ve dişliler kullanmıştır.
Mühendislik ile mekaniği birleştiren, mühendislikte mekanik araçların kullanılmasını öngören ve bu araçların geliştirilmesi için çalışmalar yapan biridir. Kısaca, Kitabul Hiyel isimli eserinde bu alanda yaptığı teknik araç çalışmalarını altı bölümde sunmuştur.
Mühendislikte mekanik araç kullanımına dair saatlerden, kap kacak aletlerinden, su pompalarından, değişik türde birçok mekanik aletten bahsetmiştir. Cezeri matematik, geometri, fizik bilgilerini mekanik düzeyde ampirik olarak değerlendirmiştir. Hatta oluşturduğu araçları kağıtlar üzerinde tasarlayıp öyle denemiştir.
Cezeri, mekanik ve robotik alanda çalışmalar yapan bir Müslüman bilim insanıdır. M. Ö. 300 yıllarında buharın gücüyle çalışan serçe olduğu iddia edilse de Cezeri bu alanda ilktir. Yazdığı eserlerin orijinalleri günümüze kadar ulaşmamıştır. Fakat eserlerinin kopyaları Avrupa müzelerinde ve Topkapı Sarayı’nda sergilenmektedir.
Cezeri’nin en önemli eserleri:
Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap
Makine Yapımında Yararlı Bilgiler Ve Uygulamalar
Mekanik olarak eserleri:
Otomatik Çalışan Su Makinesi
Fil Saati
Kandil Saati
Saz Çalan Robot
Masa Makinesi
Abdest Otomatı
Pompa Otomatı
Mey Dolum Otomatı
Cezeri, bir de otomatik bir hizmetçi robot geliştirmiştir. Su ve meyve hizmeti veren bu robot dokuma tezgahlarından sonra icat edilmiştir. Cezeri’nin Diyarbakır Ulucami’de Güneş Saati de bulunmaktadır. 1206 yılında vefat etmiştir.
Tarihin altın yapraklarına kazınan ve Cizreli bulunduğu amacıyla El Cezerî adıyla anılan Ebul-iz El Cezerî; bilgisayarların temellerini atan âlim, fen ve teknik adamı. Cezeri, robot, saatler, su makineleri, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi 60 makine mucidi ve dünyanın ilk sibernetik bilginidir. Tam ismi, Cizreli Ebul-iz ya dayıllar Hayat ıştır.
1183 yılında başlayıp 25 yıl süren icatlar katoloğunu, o zaman resmî dil olan Arapça ile yazmıştır. Cizreli, bütün icatlarını Leonardo'dan çok daha önce yapmış ve kitaplaştırmıştır. En ünlü eseri "Maharetli mekanik cihazların bilgisini içeren kitap"tır. Bu kitabın üç nüshası kütüphanelerimizin depolarında 800 yıl saklanmıştır. Ancak, geç de olsa Avrupalılar tarafından yine de bizden önce keşfedilir. Otomatik makineler tarihinde çağın doruğuna erişmiş büyük Mühendis İbn-i Razzaz Cesari adıyla saygıyla anılır. Sibernetik alanın en büyük dâhisi kabul edilen; fizikçi, robot ve matriks ustası bilim insanı El Cezerî yine Cizre'de vefat etmiştir.
İcatları Leonardo da Vinci'den 150 yıl önce kitaplaştırdı
El Cezeri Hayatı Kısaca, Cezeri Hayatı Kısaca, El Cezeri Hayatı Özeti
Bu bilim adamı çağımızdan yüzlerce yıl önce keskin zekâsı ile elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış ve günlük hayata geçirmişti. Adı Cizreli Eb-ül-İz olan bu mucit bundan 800 küsur yıl önce 1100–1200 yıllarında yaşadı. Dolayısıyla Ebul-iz bütün icatlarını Leonardo'dan tam 150 yıl önce yapmış ve kitaplaştırmış.
Selçuklu devleti zamanından bahsediyoruz. Müthiş icatların resimleriyle dolu orijinal kitabın el yazması maalesef hayata geçirilememiş ve yaygınlaştırılamamış. Değerli buluşlar ve onları anlatan el yazmaları kütüphanelerin raflarında kalmış. Her zamanki gibi biz kendi bilim adamımızı tanımazken yurtdışında bilimsel kürsülerde ve tüm bilgisayar, sibernetik kitaplarında su mekaniği referanslarda yer alıyor.
Yarın: Cezerî'nin makinelerin temelini oluşturan büyük buluşları