GÜLCAN TEZCAN / gulcantezcann@gmail.com
Van depreminden bu yana afet bölgelerinde psikolojik ilk yardım çalışmalarında bulunan, Türk Kızılay ve birçok sivil toplum kuruluşuyla psikolojik destek projeleri üretmiş olan Klinik Psikolog Huriye Tak, toplumsal iyileşme için insanların yapabileceklerine odaklanmaları gerektiğini söylüyor. Tak, "Yapabileceklerimize odaklanmak hepimiz için iyileştirici olacaktır. Sorunların hepsinin birden ortadan kalkmasını ve hepsine birden müdahale etmeyi isteyen kişi paralize olur, harekete geçemez. O sebeple afet bölgesindeki bütün ihtiyaçları sizin giderdiğinizi hayal etmeyin, bir şey seçip harekete geçin. Yapmayı seçtiğiniz şey, en iyi yaptığınız şey olsun!" diyor. Huriye Tak ile afetle yaşadıklarımızla baş etmek için neler yapmamız gerektiğini ve afetten kurtulanlarla ilgili sosyal medyadaki tutumlarımızı konuştuk.
Afet bölgesindeki depremzedelerin travma sonrası durumları ile ilgili ne tür çalışmalar yapılmalı?
Afet ve kriz anları kişilerin duygusal olarak da yara aldıkları anlar. Afet anında kişi büyük bir korku, çaresizlik ve anlamsızlık durumunun içinde hissediyor kendini. Psikolojik travma, sonrasında - bazen yıllar sonra da olabilir- psikopatolojik durumlara sebep olabiliyor. Akut travma dönemini yani afet krizin yaşandığı anları bireyler benlik algıları ya da dünya algıları zedelenmeden atlatabilirlerse, geçmiş zor günler olarak kişinin öyküsünde yer alıyor. Hatta bazen yaşanan o zor gün sonrasında kişi kendi benliğinde, anlam dünyasında daha da derinleşebiliyor. Afet bölgesinde travma sonrası durumlarla ilgili bir şey yapacaksak, önce o durumun ne olduğunu iyi anlamamız ardından uygun ve bütüncül müdahale yöntemleri geliştirmemiz gerekir.
Bugüne kadar yaşamadığımız çapta büyük bir deprem ve çaresizlik duygusu çok yüksek. Bu duyguyla baş edebilmeleri için bizlere, afet bölgesi dışındakilere ne tür görevler düşüyor?
Büyük yaşam krizleri sırasında kişiler haklarına erişmekte zorlanır. Bu da kişilerin adalet değerlerini sarsabilir. Travmaya sebep olmamak için yapılabilecek ilk şey kişilerin haklarına erişmelerinin önündeki engelleri kaldırmak. Her insan güvenli bir barınmayı, sağlık hizmetlerine erişmeyi, sağlıklı gıda, temiz suyu ve bunlara insan onuruna uygun bir şekilde erişmeyi hak eder. Herkesin hakkına erişmesi de hepimizin sorumluluğudur.
İkinci olarak insanları iyileştiren en önemli faktör kurdukları bağlar yani ilişkileridir. Doğayla kurdukları ilişkiler, nesnelerle kurdukları ilişkiler ve diğer insanlarla kurdukları ilişkiler. Bu sebeple sosyal destek, birliktelik duygusu, olup biten neyse olduğu haliyle paylaşmak ilk yapılacaklardan olur. Travma alanında yapılan akademik çalışmalar da sosyal desteğin travma sonrası oluşabilecek psikopatolojileri önlediğini söylüyor. Sosyal destek neleri içerir? Afetten etkilenen kişilerin sevdikleri, güvendikleri insanlarla iletişim halinde olmaları, insanların yaşadıkları durumların toplum tarafından görmezden gelinmemesi, şahit olanın duygudaşlığı ve özellikle afet bölgesinde görev alan herkesin verdiği desteği uygun bir usûl, incitmeyen bir hal ve tavır ile vermesi sosyal desteğin kapsamındadır.
Haklara erişim ve sosyal desteğin ardından afet bölgesindeki kişilerin kendi özyeterliliklerini güçlendiren faaliyetler, dışa bağımlı değil kendi kaynaklarını kullanarak gelişebilen bir topluluğun oluşmasını sağlar. Tüm bu süreçte kişilerin eski yaşam rutinlerinden başlayarak yaşam akışında rutinlere yeniden kavuşmaları önemlidir.
Tüm afet çalışanlarının psikolojik ilk yardım bilgi ve becerisine sahip olması, afet kurtulanlarını yeniden travmatize etmemeleri, zarar vermemeleri adına oldukça hayati önem taşır.
Ülkece çok ağır bir travma yaşıyoruz. umudumuzu diri tutmak adına neler önerirsiniz?
Gerçekleşen deprem toplumsal bir travmaya sebep oldu. Tüm ülke hatta duyarlı tüm insanlar bu süreçten etkilendi. Ancak herkesin etkilenme düzeyi ve etkilenme alanı başka. Yaşam tehlikesi yaşayanlar, yaralananlar, sevdiklerini kaybedenler, evlerini-şehirlerini kaybedenler, diğer insanların ölümlerini canlı yayınlarda izleyenler, büyük bir grup insanın ölüm-kalım meselesini elleri kolları bağlı takip edenler olarak hepimiz bundan etkileniyoruz. Etkilenmemek insani değil. Ve bu duygu baş edilmesi kolay bir duygu değil, çünkü durum olağandışı. Ancak yapabileceklerimize odaklanmak hepimiz için iyileştirici olacaktır. Çok fazla sorun ve çok fazla ihtiyaç var. Hepsinin birden ortadan kalkmasını ve hepsine birden müdahale etmeyi isteyen kişi paralize olur, harekete geçemez. O sebeple afet bölgesindeki bütün ihtiyaçları sizin giderdiğinizi hayal etmeyin, bir şey seçip harekete geçin. Yapmayı seçtiğiniz şey, en iyi yaptığınız şey olsun. Umudumuzu diri tutmak için sorumluluklarımızın farkında olup, uzun süreli verebileceğimiz desteklere dair planlamalar yapıp eyleme geçebiliriz. Ve bunları sevdiklerimizle birlikte, benzer sorumluluk duygusuyla yapabiliriz.
Sosyal medya kullanıcıları afetzedeleri düşünerek nasıl paylaşımlar içinde olmalı?
Sosyal medya paylaşımlarına gelirsek, bazen bu paylaşımlar insana yalancı eylem tatmini veriyor. Afetten etkilenen kişilerle ilgili, yaşamları, evleri, düzenleri alt üst olan kişilerle ilgili sorumluluğumuzu yerine getirdiğimiz hissi ile yaşamaya devam edebiliyoruz. Halbuki o rahatsızlık hissi yalancı bir şekilde giderilmese bizi insanlar için bir şeyler yapmaya yönlendirecek. Rahatsız hissetmek itici bir güçtür.
Ek olarak sosyal medya paylaşımının afet kurtulanı kişilere ne hissettirdiğini yüzlerinden, mimiklerinden göremediğimiz için, etkisine dair geribildirimi alamadığımız için farkına varmadan kişilere zarar verme ihtimalimiz yüksek. Sosyal medya paylaşımlarında afet kurtulanının mahremiyeti genelde ihlal ediliyor. Kriz anında kişi kendi sınırlarını korumakta güçlük çeker. Sonrasında karşılaşmak istemeyeceği görüntü kayıtlarını öyle bir anda durdurmayı düşünemeyebilir. Kişilerin kayıpları çok fazla, özellikle itibarını kaybettiğini düşündürecek görüntüler yeni ve afet dışında bizzat bizim yol açtığımız bir kayıp, bir hasar demektir. Hem medya mensupları hem de sosyal medya kullanıcıları afet kurtulanının da mahremiyetini koruma sorumluluğuna sahip olduğunu düşünüyorum.
Enkazdan çıkan, yakınlarını kaybeden çocuklara yaşadıkları durum nasıl anlatılmalı, travmayla baş etmeleri için neler yapılmalı?
Enkazdan çıkan yakınlarını kaybeden çocuklara yaşadıkları durumlar çocuğun yaşına, gelişimine uygun bir şekilde ve çocuğun güven duyduğu uzun süreli yakın ilişki kurduğu (mümkünse bakımvereni) tarafından aktarılmalı. Bu durumları bir yetişkinin de anlaması ve anlamlandırması oldukça zor. Konu çocuk olunca, karmaşıklıktan daha da uzaklaştırarak konuyla ilgili net, açık, kısa ve basit cümlelerle anlatmak gerekir.
Afet bölgesi dışındaki çocukların bu büyük felaketle ilgili tanıklığı konusunda nasıl bir yol izlenmeli?
Yaşadığımız şey toplumsal bir travma olduğu için afet dışındaki çocuklar afetin aslında bir parçasıdır, çünkü hepsi bu toplumun çocuklarıdır. Sağlıklı duygusal gelişim etrafımızda gerçekleşen olaylara uygun tepkiler vermemizi sağlar. Etrafımda büyük bir afet, anormal bir durum varsa her günkü gibi yaşamam hem insani hem de psikolojik açıdan sağlıklı değildir. Bu sebeple izole etmeyi duruma uygun bulmuyorum. Ancak bir yetişkinin dünyası ve bir çocuğun dünyası da bilişsel kapasite, duygusal kapasite ve baş etme yöntemleri bakımından asla denk değildir. Bu konuda ölçülü olmak, kaldıramayacağı sorumluluk duygularının altında ezilmesine engel olmak önemli.
Tamamen ekrandan ve olup bitenlerden izole etmek sağlıklı bir yaklaşım mı?
Tüm günü haberler ve sosyal medya ile geçirmek bizi pasifize eder. Onca gürültünün içinde kendi düşüncelerimizin, kendi değerlerimizin sesini duymak zor olur. İzin verin bu rahatsızlık hissi sizi harekete geçirsin. İçinizdeki sesiniz, duruşunuz olsun, başkalarına da içlerindeki sesi hatırlatsın.