GÜLCAN TEZCAN / gulcantezcann@gmail.com
Hz. Peygamberin hayatını en doğru kaynaklardan beş farklı dilde insanlara anlatan sonpeygamber.info gibi önemli bir projeyi hayata geçiren Meridyen Derneği bugünlerde yine çok önemli bir dijital başvuru kaynağını kullanıma açıyor. Meridyen Derneği Hadis ve Siyer Araştırmaları Merkezi tarafından Prof. Dr. Yavuz Ünal başkanlığında yürütülen, yıllara yayılan yoğun ve titiz emeklerin mahsulü olan Hadis Veritabanı Projesi dün gece gerçekleşen bir tanıtım toplantısı ile ilim dünyasının istifadesine sunuldu.
Hadis alanında çalışan araştırmacı ve akademisyenlerin yanı sıra genel kullanıcıya da hitap eden proje, alanın en önemli eksiklerinden biri olan "güvenilir ve donanımlı dijital kaynak" ihtiyacını gidermeyi amaçlıyor. Başta Kütüb-i Sitte olmak üzere klasik hadis külliyatının tamamına yakınını Arapça olarak barındıran, başlangıcından beri süren tercüme faaliyetlerini durmaksızın sürdüren, tüm hadisleri konularına, sıhhat derecelerine, ravilerine göre gruplandıran, dijital dünyanın sağladığı imkânlarla bu devasa külliyat içerisinde rahatlıkla dolaşmayı mümkün kılacak arama ve filtreleme özellikleri sunan Hadis Veritabanı, muhtemel teknolojik gelişmelere uyum sağlayabilecek yapısıyla da stabil değil dinamik bir platform olma iddiası taşıyor. Proje Koordinatörü Fatma Ekinci, Hadis Veri Tabanı hakkında sorularımızı cevapladı.
Hadis Veri Tabanı Projesi nasıl bir ihtiyaçtan doğdu?
Bilindiği gibi vahyin anlaşılması ve hayata taşınmasında Hz. Peygamberin rehberliğine duyulan ihtiyaç, onun fiil ve sözlerinin kayıt altına alınmasını ve sonraki nesillere aktarılması için gerekli ilmi faaliyetlerin gösterilmesiyle güçlü bir metodolojinin ortaya konmasını ilzam etmiş, neticede devasa bir külliyat ortaya çıkmıştır. Alan içi ve ilgili araştırmacıların istifade ettiği bu külliyata, gerek dil yetersizliği, gerekse uzmanlık gerektiren yönleri nedeniyle bilhassa Efendimizin hadislerini merak eden, rivayetlerin sıhhati konusunda kaynağa yönelmek isteyen internet kullanıcılarının bu kaynaklara ulaşması, ulaşsa bile alanın kendine has dili ve metodolojisi nedeniyle anlaması oldukça zor. Üstelik dijitalleşme ile beraber bu mecraların, hadislerin bağlamından koparılarak istismar veya meşrulaştırma aracı olarak kullanımına izin veren parçalı yapısı problemi daha da derinleştiriyor.
2007'de Sonpeygamber.info web portalının yayına açılmasıyla Hz. Peygamber'in hadislerine dijital platformlarda duyulan ihtiyaca daha yakından şahit olduk. Dijitalleşmenin başka bir boyut kazandığı ve neredeyse her kaynağın bu mecralarda ulaşılır hale geldiği günümüz dünyasında hadis rivayetlerine doğrudan ulaşılabilecek bir arama motorunun Türkçe'de bulunmaması büyük bir eksiklikti. Takipçilerimizin bu konudaki yoğun taleplerini de dikkate alarak 2015 yılında yolumuz benzer bir çalışma yapma arzusunda olan Prof. Dr. Yavuz Ünal hocamızla kesişti. Ortak bir hayali hayata geçirebileceğimiz inancıyla 2016'da birlikte ilk adımları attık.
Projede nasıl bir yol izlendi?
Alanın duayen isimlerinden olan Prof. Dr. Yavuz Ünal hocamızın başkanlığında ve özverili gayretleriyle güçlü bir uzman akademisyen kadro oluştu. Klasik literatürdeki tüm rivayetler veri olarak sisteme kaydedilip konu başlıkları halinde tasnif edildikten sonra Türkçe'ye tercüme ve yapılan tercümelerin uzman hadis hocaları tarafından teyid edildiği zorlu sürece girildi. Bu süreç hâlâ devam ediyor.
Alanda büyük bir boşluğu dolduracağını düşündüğümüz bu veri tabanı ile çeşitli düzeylerde arama kriterleri üzerinden hem hadislere, hem sıhhat bilgisine hem de Türkçe tercümelerine ulaşmak mümkün. Hadislerin Türkçe tercümelerinin yeniden yapılması ve alana yabancı olup usul bilgisi eksik kullanıcıların rivayeti doğru anlamasını sağlayacak kısa açıklamaların yer alması bu çalışmanın ayırt edici özellikleri arasında. Bu anlamda hem ilk, hem de öncü bir çalışma olduğunu söyleyebiliriz rahatlıkla.
Ayrıca hadislerin doğru anlaşılması ve sıhhat kriterleri gözetilerek değerlendirilmesi noktasında sahih bir kaynak, referans bir çalışma olacak. Böylece bilhassa sosyal medya mecralarında hadis iddiasıyla dolaşıma giren rivayetlerin sıhhatini sorgulamak, son zamanlarda dozu giderek artan hadis odaklı tartışmaların yol açtığı zihin karışıklığını da bertaraf etme imkânı sağlayacak.
Hedef kitlesi kimler?
HVT sadece uzman araştırmacıların değil, herhangi bir alanda akademik çalışma yapıp hadis literatürüne ihtiyaç duyan tüm akademisyenlerin ihtiyacına cevap vereceği gibi, konuya ilgi duyan tüm internet kullanıcılarının istifadesine de imkân veriyor. Dolayısıyla kategorik bir ayırım yapmaksızın tüm internet kullanıcılarının farklı düzeydeki talep ve beklentilerine karşılık verecek büyük ve kapsamlı bir çevirim içi başvuru kaynağı olduğunu söyleyebiliriz. Kaynak bilincini güçlendirme, kaynaklara erişim ve doğru bilgiye ulaşma imkânı sağlayacak olan proje, Hadis külliyatına bütüncül bir perspektifle bakmayı da mümkün kılacak.
Proje şu an hangi aşamada? Kullanıcılar somut olarak hangi konularda kaç hadise ulaşabilecek? Tamamlandığında ne kadar veri yer alacak?
Proje 25 Mart itibariyle yayına açıldı. Klasik hadis kitaplarının tamamını içeren veri tabanında 280 binin üzerinde rivayetin sisteme kaydedilmesiyle oluşan muazzam bir veri var. Bu rivayetler tek tek tasnif edilip, başlıklandırılarak anahtar kelimeler üzerinden yapılacak aramalara uygun bir şekilde etiketlendi. Aramalar hem Türkçe, hem Arapça olarak yapılabiliyor. 13.500'ü aşkın ravi, 36 binin üzerinde tercümesi yeniden yapılmış hadis var. Tercüme edilen hadislerin 10.300'ü, hadis uzmanı hocalarımız tarafından kontrolleri yapılarak teyit edildi.
Ancak uzun soluklu bir proje bu, süreç devam ediyor. Sürekli güncellemelerle bu sayı her geçen gün artmayı sürdürecek. Biz ilk etapta belirli konularla başlayarak altı yılı aşkın bir süredir yaptığımız çalışmayı mevcut haliyle paylaşmak, kullanıcıların istifadesine sunmak istedik. Esasen Arapça bilen ve alana vâkıf araştırmacılar için hali hazırda sistem ihtiyaç duydukları bütün veriye ulaşmalarına imkan verecek düzeyde.
Klasik metodolojiden ödün vermediğinizi söylüyorsunuz. Bunun anlamı nedir?
Evet, klasik metodolojiden ödün vermeden dijital teknolojinin sunduğu imkânlar çerçevesinde -sıhhatli bir bilgi edinme yöntemi kurgulanarak- hadisler güvenilir bir bağlamda ilgililerin istifadesine sunuluyor. Veri tabanının algoritması planlanırken dikkat edilen önemli hususlardan biri, hadisin bağlamından koparılarak kullanılmasının önüne geçecek şekilde, aranan konuyla ilgili bütün rivayetlerin bir arada görülmesine imkân vermesi. Böylece Allah Rasulü'nün o konu hakkındaki nihai mesajını ortaya çıkaracak bir çerçeve inşa edilerek hadisin bağlamı dışında kullanılması ve tartışma malzemesi kılınmasını önlemek mümkün olacak. Ayrıca araştırmacıların uzun mesai gerektiren bu tür çalışmaları çok kısa bir sürede kolayca yapmalarının önü açılmış olacak.
Hadis Veri Tabanı ne zaman tamamlanacak?
HVT, uzun soluklu bir proje. Hem insan kaynağı hem de maliyet açısından bu boyutta bir projenin tamamlanması uzun bir zaman dilimini gerektiriyor. Veri girişinin en azından şimdilik ihtiyacı karşılayacak oranda tamamlanmış olması ve hadis araştırmacılarının beklentilerine cevap verecek düzeyde bir içeriğin mevcudiyeti daha fazla bekletmeden veriyi onların istifadesine sunma konusunda bizi ikna etti. Pandeminin etkisiyle son iki yılda süreç biraz yavaşlasa da gerekli akademik ve mali desteği bulduğumuz takdirde tercüme ve teyit çalışmalarına hız vererek önümüzdeki beş yıl içinde tamamlamayı hedefliyoruz. Ancak dijital mecraların sürekli yenilenmesi, yeni imkân ve fırsatlar sunması bu süreci değiştirebilir, yeni ihtiyaçlara göre yeni içeriklerle projeyi geliştirmeyi gerektirebilir. Nitekim hâlihazırda mevcut veri tabanının sunduğu imkânlarla biri Kültür Bakanlığı tarafından onaylanan ve yakında tamamlanacak olan iki alt proje üzerinde çalışıyoruz. Yıl sonuna doğru onun da müjdesini vermiş oluruz inşallah.