DR. SEVDA SARIKAYA / sevda.sarikaya@stargazete.com
Simon Baron-Cohen'in 1997 yılında ortaya attığı bu hipotez yıllarca konuşuldu, hâlâ atıflar almakta. Simon-Baron-Cohen Cambridge Üniversitesi öğretim üyelerinden. Primer çalışma alanı otizm. Tüm tartışmalar, otizmli bireylerin aşırı-erkek beyni (the extreme male brain olarak tanımlıyor) özellikleri taşıdığını öne süren bir teori ortaya atmasıyla başlıyor. Bunu kanıtlamak için EMPATİ YAPMA-SİSTEMATİZE ETME (empathizing-systemizing theory) adını verdiği bir teori geliştiriyor. Otizmli beyinlerin aşırı-erkek beyni özellikleri taşımasından dolayı her şeyi sistematize ettiklerini öne sürüyor. Simon Baron-Cohen The Essential Difference isimli kitabında, teorisini anlatmaya başlamadan önce, anlattıklarının yanlış anlaşılabileceğini, tehlikeli sularda yüzdüğünün farkında olduğunu da belirtiyor.
Önce empatinin tanımını yapalım. Empati birçoğunun zannettiği gibi sadece karşısındakinin duygularını anlayabilme yetisi değildir. Örneğin psikopatlar bu konuda oldukça iyidir. Karşılarındakinin duygusunu çok iyi anlarlar, analiz ederler fakat kendilerinde aynı duyguları hissetmezler. Karşısındakinin duygularını çok iyi analiz edebilme yetilerini, sadist emellerine uygun strateji geliştirmek için kullanırlar. Empati yapabilmek, karşıdakinin duygularını çok iyi anlamakla beraber kendisinde de benzer duyguların uyanmasını içerir. Bu şekilde karşı taraftaki kişiyi rahatlatabilecek yaklaşım sergilenebilir. Başkalarının durumuna karşı doğal olarak hissedilen bir anlama, önem verme, rahatlatıcı bir davranış biçiminde bulunma halidir. Empati budur. Tekrar etmekte fayda var. Sadece karşıdakinin duygu ve düşüncelerini okuyabilmek empati demek değildir.
Simon Baron-Cohen, kadın beyninde empati yeteneğinin erkekten daha üstün olduğunu öne sürerken bazı uyarılarda bulunuyor. Bahsettiğinin her kadın için olmadığını, ortalama dikkate alındığında, empatinin kadınlarda daha fazla görülebilen bir yetenek olduğu ve kişiden kişiye değişebileceğini vurguluyor. Empati de aynı matematik, müzik gibi bir yetenektir. Kişiler arası farklılık gösterir. Aynı fiziksel bir özellik olan boy ölçüsü gibi, kişiden kişiye geniş farklılıklar gösterir. Bu durumu aşağıdaki şekille açıklamaya çalışmış. Şekilde toplumdaki empati yeteneğinin dağılımının şematize edilmiş halini görüyorsunuz. Sol tarafa düşen kişiler empati yeteneği en düşük kişiler, sağ tarafa düşen kişiler empati yeteneği en yüksek olan şanslı topluluk. Ortası ise toplumun büyük çoğunluğunun düştüğü dilimi yani orta düzey empati yeteneğe sahip olanları gösteriyor. Grafiğin sağ tarafındaki kadın sayısı erkek sayısından fazla. Sol taraf için de tam tersi. Yani grafiğin sağ tarafında (empati yeteneği çok yüksek) bir erkek olabilir. Tüm yetenekler ve zihinsel fonksiyonlar için aynı grafiği düşünebilirsiniz. Her birey her bir zihinsel fonksiyon için bu grafiklerin farklı bir noktasına düşer. Böylelikle her beyin eşsiz bir mozaik oluşturur.
Sistematize edebilme yeteneği ise usulünce analiz edip bir sistem geliştirebilme yeteneğidir. Tüm verileri değerlendirip, en pratik yoldan bu verileri işleyip sonuca ulaşabilme yeteneğidir. İyi sistematize edebilen kişi, içgüdüsel olarak işlerin doğru gidebilmesi için gerekli gizli kuralları hızlıca çözüverir. İşleri pratik olarak halledebilmek için kolayca sistem geliştirebilir. Çok geniş bir yelpazesi olan sistematize etme yeteneğine birkaç örnek verelim. Mesela yönetim işlerinde sistematize edebilme yeteneği, işlerin daha düzgün gidebilmesi açısından önemlidir. Bu yeteneğe sahip olanlar çalışanların hangi alanlarda iyi olduğunu keşfedip, ne şekilde en verimli iş gücü elde edebilecekleri ile ilgili hızlıca sistem geliştirebilirler. Ama tabi ki iyi bir yönetici olmak, sadece sistematize etme yeteneğine bağlı değildir. Ya da rakamlarla ilgili işlerde, sistematize etme yeteneği gerektirdiği için, daha başarılı olabilirler. Bilgisayarla ilgili işler, matematik ve mühendislik gibi alanlarda sistematize etme yeteneği büyük önem taşır. İyi bir müzikal beste yapabilmek için de sistematize etme yeteneği önemlidir. Birçok alanda sistematize etme yeteneğimizi kullanırız. Bilgisayar programlama, politik bir sistem geliştirme, sosyal bir grup oluşturabilme gibi birçok alanda sistematize etme yeteneği önemlidir. Veri-işlemleme-sonuç döngüsü içerisindeki davranışı çözümleme, tamamen kendine özel başarılı bir yol geliştirmektir. Bir nev-i algoritma çözümlemedir. Bu şekilde gelecek sonraki adımları tahmin etme, hazırlıklı olma, uygun davranışı geliştirmedir. Yani sistematize etme yeteneği sadece bir konuda sistem geliştirebilmek değil, veri değiştiğinde gelişecek olan sonucu da doğru tahmin edebilmeyi gerektirir.